Maa joka heräsi -teoksessa kuvataan totta kai myös paraikaa riehuvaa inhimillistä tragediaa. Kniivilä asui viime syksynä jonkin aikaa Arena Lviville, jalkapallostadionille, perustetussa majoituskeskuksessa. Hänen sananvaihtonsa pakolaisten kanssa ovat monin tavoin valaisevia. Ikävän tosia kertomuksia Hersonista, Mariupolista, Butšasta…
Kuitenkin vankinta sisältöä kirjassa on vanhempi aineisto, ihmisten kokemukset ja muistot siitä, miten neuvostoajan paino vähä vähältä hälveni kuin paha uni. Ja siitä, miten Ukraina lopullisesti heräsi.
Ukraina herää. Niin heräävät myös harmaasta metallista rakennetun avaruuslaivan uumenissa. Heidän makuupaikkansa ovat pitkissä riveissä ravintolakannella.
Arena Lviv on jäänne toisesta maailmasta. Se rakennettiin vuonna 2012 pidettyjä jalkapallon EM-kisoja varten. Ylellinen ravintolakerros on nyt sotapakolaisten makuusali. 24-vuotias Anna Nikopolin kaupungista asuu kahden tyttärensä kerrosta ylemmässä, yhdessä stadionin VIP-aitioista.
– Haluan takaisin kotiin. Itkin tänne tultuani koko paikan. Putin haluaa päättää koko maailmasta ja sanoo vapauttavansa meidät jostakin, mutta minä en halua muuta kuin että tämä loppuu, että saamme taas elää kuin ennen.
Tämä kirja kertoo ukrainalaisista, jotka Annan tavoin haluavat vain elää rauhassa. Tämä on heidän kertomuksensa itsenäisen Ukrainan vuosikymmenistä, jotka saivat alkunsa Tšernobylin räjähdyksestä vuonna 1986 ja joille Putin halusi panna pisteen vuonna 2022.
Tämä on myös kirja siitä, miksi ja miten Ukraina ei ole Venäjä. Siitä, miksi Ukrainassa vallanpitäjiä voi arvostella ja vaihtaa vaaleilla.
Venäjän presidentti Vladimir Putinin väite siitä, ettei Ukraina ole oma itsenäinen valtionsa, on vale. Mailla on kuitenkin pitkä yhteinen historia, ja moni ukrainalainen puhuu venäjää. Mutta mitä ukrainalainen kulttuuri oikein on? Venäjään erikoistuneen ja Ruotsissa työskentelevän Kalle Kniivilän kirjoittama tietokirja Maa joka heräsi (Into 2023) kertoo ukrainalaisista, jotka haluavat vain elää rauhassa. Kirja valottaa Tšernobylin räjähdyksestä alkunsa saanutta itsenäisyyden aikaa ja Ukrainan historiaa ja kulttuuria. Kirjassaan Kniivilä kuvaa muun muassa sitä, miten Länsi-Ukrainan kuuluminen aikanaan Itävalta-Unkariin on vaikuttanut maan kulttuuriin. Kalle Kniivilää haastattelee Pauliina Grym. Kulttuuriykkönen 2023-07-17
Eduard, Mariupol: – Minne me sitten lähtisimme, minä ihmettelin, kun oli ostettu asunto Mariupolista. Sähköt toimivat ja televisiossa näytettiin, miten Kiovaan osui ohjuksia. Jos jäädään tänne, joka paikassahan ammutaan, sanoin vaimolleni.Anja, Harkova: – Ei meillä olla niin kuin Venäjällä. Jos emme pidä siitä, miten asiat ovat, silloin Ukraina nousee vallanpitäjiä vastaan, silloin tulee maidan ja me panemme asiat toiseen järjestykseenKostiantyn ja Fedor, Melitopol: – Venäjä on poliisivaltio, siellä ei ole sananvapautta eikä muutakaan vapautta. Ja ihmiset tietysti pelkäävät. Vapauden saavuttamiseksi on vuoda- tettava verta, muuten se ei onnistu. He ehkä eivät ymmärrä sitä, tai sitten he pelkäävät, en osaa sanoaOksana, Mariupol: – Meidän silmiemme edessä ne ampuivat naapuritaloa kaksi päivää. Talo paloi kaksi päivää, sinne paloi ihmisiä elävältä.Jevhen, Huljaipole: – Ennen oli paljon korruptiota, rosvoja ja lahjuksia. Vuoden 2014 jälkeen asiat menivät vain huonompaan suuntaan. Mutta nyt sellainen on mahdotonta, lahjuksia ei voi enää antaa, lakia on seurattava. Zelenskyi on tehnyt kaiken lupaamansa.Arena Lviv. Vuoden 2012 EM-kisoja varten rakennettu jalkapallostadion toimii nyt pakolaiskeskuksena.Julia Šatohina Donetskista asuntolan pommisuojassa: – Tärkeintä on, että täällä he saavat katon päänsä päälle ja kolme lämmintä ateriaa päivässä. Täällä he saavat olla rauhassa ja tuntea, että kaikkein pahin on ohi, täällä heillä on mahdollisuus suunnitella, miten he tästä jatkavat.Ihor Šapovalov, Luhanskin filharmonisen orkesterin johtaja: – Kolmasosa orkesterista jäi miehitettyyn kaupunkiin. Ne, jotka jäivät, olivat enimmäkseen vanhempaa väkeä, lähellä eläkeikää. Niitä, jotka eivät jaksaneet lähteä evakkoon. He jäivät sinne ja sanoivat, että käyköön miten käy.Olena Holyševa, Lviv: – Surullistahan se on, mutta me toimme mukanamme suuren osan Neuvostoliittoa siihen uuteen, itsenäiseen Ukrainaan. Eikä toisin tietysti olisi voinut käydäkään, emmehän me miksikään uusiksi ihmisiksi muuttuneet.Kiovan metrossa.Ivan Gomza, Kiova: – Neuvostoliiton hajotessa Ukrainalla ja Venäjällä oli itse asiassa varsin samankaltaiset lähtökohdat- Ne johtivat kuitenkin kahteen täysin erilaiseen poliittiseen projektiin.Isä Mykola, Butša: – Silloin näimme, että meitä vastaan ajaa kaksi panssarivaunua, joiden tykit osoittivat meitä kohti. Olimme juuri päässeet ulos Butšasta, ja nyt meitä ammuttaisiin. Kohta meitä ei enää ole, ennätin ajatella.Pommisuoja Kiovan rautatieaseman kellarikerroksessa.Kirkon edustalla seisoo hiljainen väkijoukko. Kirkon kello soi. Yksinäinen miesääni laulaa hitaasti: ”Pyhä Jumala, pyhä väkevä, pyhä kuolematon, armahda meitä.” Arkut nähdessään kaikki lankeavat polvilleen. Nuoret, maastopukuiset sotilaat kantavat arkut katua pitkin kirkon ovelle.Ivan Kovalskyi kaatui viikko sitten. Hänen äitinsä Maria seisoo haudan vierellä ja itkee. Sanat eivät tahdo tulla, mutta hänellä on jotain tärkeää sanottavaa.
Korjaus
Luvussa ”Varkaan lakki palaa”, kirjan sivulla 100, on seuraava virheellinen kappale:
Tuomioista huolimatta Janukovytš pääsi muutamaa vuotta myöhemmin Neuvostoliiton sisäministeriön poliisikouluun ja eteni 1980-luvulla nopeasti urallaan. Itsenäisessä Ukrainassa hänestä tuli ensin koko maan rikospoliisin päällikkö, sitten sisäministeri. Ministerin pestistä hän Gongadzen murhan jälkeen tosin sai potkut.
Tämä ei pidä paikkaansa, olen taustatyötä tehdessäni sekoittanut Janukovytšin toiseen henkilöön. E-kirjasta ja äänikirjasta virheellinen kappale on poistettu, mutta huomasin valitettavasti virheen vasta kun kirja oli painetu.
Ukrainio vekiĝas. Same la rifuĝintoj dormantaj en longaj vicoj de litoj en la futurisma spacveturilo el griza metalo, Arena Lviv. La stadiono estis konstruita por la Eŭropa ĉampionado pri futbalo en 2012. La iama luksa restoracio nun estas amasloĝejo por militaj rifuĝintoj.
La 24-jara Anna el Nikopol loĝas en unu el la iam kostaj loĝioj kun siaj du filinoj.
– Mi volas hejmen. Mi ploris tutan tagnokton kiam mi venis ĉi tien. Putin volas regi la tutan mondon, li diras ke li volas liberigi nin de io, sed mi volas nur ke ĉio ĉi finiĝu, ke ni vivu kiel antaŭe.
Ĉi tiu estas rakonto pri Anna kaj multaj aliaj ukrainioj, kiuj volas nur vivi pace, ne esti ”liberigataj” de Rusio. Ĉi tiu estas ilia rakonto pri la estiĝo de la sendependa Ukrainio, ekde la granda eksplodo en Ĉernobilo tra la oranĝokolora revoulcio en 2004, la dua revolucio en 2014 ĝis la milito en 2022.
Ĉi tiu estas ankaŭ libro pri tio, kiel kaj kial Ukrainio ne estas Rusio. Kiel okazis, ke en Ukrainio oni havas liberajn elektojn kaj amaskomunikilojn, dum en Rusio la popolo neniam povis forelekti malpopularajn potenculojn.
Ĉi tiu estas libro pri Ukrainio kaj ukrainoj, ne pri la milito de Rusio kontraŭ Ukrainio. Sed en Ukrainio la milito ĉeestas ĉie, kaj same en ĉi tiu libro. Ĉiuj ukrainoj, kiuj aperas en la libro, estis rekte tuŝitaj de la milito. La plej multaj devis forlasi sian hejmon. Kelkaj povis reveni, aliaj daŭre ne scias, kien iri.
Trovebla en multaj retaj librovendejoj per la isbn-kodo 9781595694522
Anna el Nikopol: – Mi volas reiri hejmen. Kiam mi venis ĉi tien, mi ploris tutan tagnokton. Putin volas regi la tutan mondon, li diras, ke li liberigos nin de io, sed mi volas nur ke ĉi tio finiĝu, ke ni povu vivi kiel antaŭe.Eduard el Mariupol: – Kien ni veturu, mi pensis, ni ja aĉetis apartamenton en Mariupol. Ni havis elektron, ni spektis televidon kaj tie oni montris raketojn, kiuj faladis en Kijivo. ”Ĉu ni ne restu ĉi tie, ili ja pafas ĉie”, mi diris al mia edzino.Anja el Ĥarkivo: – ni voĉdonis por Zelenskij kvankam ni ne kredis, ke li povos gajni. Unue mi eĉ pensis, ke estas ŝerco ke li kandidatos, sed estis vero.Kostiantin kaj Fedor el Melitopol: – Rusio estas polica ŝtato, tie ne ekzistas libereco de esprimo, aŭ ajna libereco. Kaj la homoj kompreneble timas. Por havi la liberon oni devas elverŝi sangon, sen tio ne eblas. Sed ili eble tion ne komprenas, aŭ ili timas, mi ne scias.Oksana el Mariupol: – Antaŭ niaj okuloj ili dum du tagoj pafis kontraŭ la najbara domo. La domo brulis dum du tagoj, homoj brulis tie vivaj.Jevhen el Huljajpole: – Antaŭe estis multe da korupto, banditoj kaj subaĉeto. Post 2014 iĝis nur pli malbone. Sed nun ne eblas fari tiel, ne eblas subaĉeti homojn, la leĝo validas. Zelenskij faris ĉion kiel li diris.Arena Lviv. La futbalejo, kiu estis konstruita por la eŭropa ĉampionado en 201, nun estas uzata kiel rifuĝejo.Julia Ŝatoĥina el Doneck en la ŝirmejo de la futbalejo: – Plej gravas, ke ĉi tie ili havas tegmenton super sia kapo kaj ricevas tri varmajn manĝojn ĉiutage. Ĉi tie ili ekhavas trankvilon kaj komprenas, ke la plej malbonaj aferoj pasis, ili ekhavas la ŝancon plani la estontecon.Ihor Ŝapovalov, estro de la simfonia orkestro de Luhansk: – Triono de la orkestro restis sub la okupo. Tiuj, kiuj restis, estis ĉefe pli aĝaj, tiuj proksimaj al la emeritiĝo, kiuj ne havis fortojn fuĝi. Ili restis, kaj diris ”iĝos kiel iĝos”.Olena Holiŝeva, Lviv: – Estas iom malĝojige, sed ni ja kunportis grandan pecon de Sovetio en la novan, sendependan Ukrainion. Kaj ja ne povis esti alimaniere, ĉar ni ja ne iĝis novaj homoj en tiu jaro.La metroo en Kijivo.Ivan Gomza, Kijivo: – Kiam ni forlasis Sovetion, Ukrainio kaj Rusio havis fakte tre similajn cirkonstancojn, sed rezultis du ege malsamaj politikaj projektoj.Pastro Mikola, Buĉa: – Tiam ni vidas ke venas du tankoj kies kanonoj estas direktitaj al ni. Ni ja nur ĵus sukcesis elveturi, kaj nun ili pafos nin. Baldaŭ ni ne plu ekzistos, mi pensis.Ŝirmejo sub la ĉefa fervoja stacidomo en Kijivo.Ekster la preĝejo atendas homamaso. La sonorilo vokas. Sola vira voĉo malrapide, trifoje ĉantas: ”Sankta Dio, Sankta Fortulo, Sankta Senmortulo, kompatu nin!” Ĉiu falas sur la genuojn antaŭ la ĉerkoj, kiujn portas kamufle vestitaj junaj soldatoj.Ivan Kovalskij forpasis anataŭ unu semajno. Lia patrino Marija staras apud la tombo kaj ploras. Ŝi malfacile elbuŝigas la vortojn, sed ŝi volas diri ion gravan.
Varje röst har sin egen särprägel, var och en är en individ. Prästen Mykola, som en gång gjorde militärtjänst under Sovjettiden och nu verkar i Butja, Anja från Charkiv, med föräldrar som tyckte att mycket var bättre under Sovjettiden, men själv hyllar självständigheten, Olha från Donetsk som först var skeptisk till protesterna i 2014, men ändrade sig. Och många fler.
Kalle Kniivilä lyckas väva in Ukrainas historia på ett levande och lättillgängligt sätt, bland alla röster.
Kalle Kniivilä har skrivit en utomordentlig skildring om dagens härjade Ukraina och om rötterna till den självkänsla och nationella sammanhållning som präglar motståndet i dag.
Landet som vaknade är en läsvärd och mycket välskriven bok som inspirerar i vart fall en historieintresserad läsare att fortsätta utforska de historiska trådar den innehåller. 4/5
BTJ 7/2023
Journalisten Kalle Kniivilä ger oss i sin bok en hel nyckelknippa för att bättre förstå /…/ hela det moderna Ukrainas korta och rafflande historia.
Ukraina vaknar. Det gör även flyktingarna som sover i långa rader av sängar i det futuristiska rymdskeppet i grå metall, Arena Lviv.
Arenan byggdes för Europamästerskapet i fotboll 2012. Det som en gång var lyxrestaurang är nu en sovsal för krigsflyktingar. 24-åriga Anna från Nikopol bor i en av VIP-logerna med sina två döttrar.
– Jag vill tillbaka hem. Jag grät ett dygn när jag kom hit. Putin vill styra hela världen, han säger att han ska befria oss från något, men jag vill bara att det här tar slut, att vi ska leva som innan.
Det här är Annas och många andras berättelse om det självständiga Ukrainas tillblivelse, från den stora smällen i Tjernobyl 1986 till den orangea revolutionen 2004, Majdanrevolutionen 2014 och slutligen kriget 2022.
Omslag: Studio Liljemärker
Det här är också en bok om hur och varför Ukraina inte är Ryssland. Hur det kommer sig att ukrainarna har fria val och fria medier medan ryssarna aldrig har kunnat rösta bort en makthavare de ogillar, och varför den ryska ledningen inte vill att Ukraina ska finnas.
Jag hade planerat att skriva något i stil med den här boken sedan jag 2019 fick chansen att arbeta på Sveriges ambassad i Kiev – efter att ha blivit utvisad från Moskva, där jag nyss hade tillträtt som pressråd på ambassaden.
Tiden i Ukraina gav mig möjlighet att se det ukrainska samhället inifrån, inte genom de ryska glasögon jag tidigare haft på mig. Det gav mig också möjligheten att inleda mina studier i det ukrainska språket.
Det fanns en plan för en bok, till och med ett utgivningsavtal. Sedan kom kriget.
Först hade jag tänkt åka till Ukraina direkt när kriget väl var slut – men det ville inte ta slut. Så jag åkte ändå. I september–oktober 2022 tillbringade jag tre veckor i Lviv och Kiev, där jag gjorde ett tjugotal intervjuer, många av dem på Arena Lviv, fotbollsstadion som förvandlats till boende för internflyktingar.
De flesta intervjuerna är gjorda på ukrainska. Några intervjupersoner föredrog att prata ryska. De flesta presenteras bara med förnamn – många har släkt kvar på ockuperat område eller vill av annan anledning inte bli utpekade i en text som under pågående krig.
Av samma anledning ville inte heller alla vara med på bild. Men många hade inget emot det. Här är några av dem, och några miljöer som kanske kan hjälpa göra berättelsen mer levande.
Samtal om boken med Mikael Nydahl på Kristianstads bokfestival 2023-09-09
Anna från Nikopol: – Jag vill tillbaka hem. Jag grät i ett dygn när jag kom hit. Putin vill styra hela världen, han säger att han ska befria oss från något, men jag vill bara att det här tar slut, att vi ska leva som innan.Eduard från Mariupol: – Vart ska vi åka, tänkte jag, vi hade ju köpt en lägenhet i Mariupol. Vi hade ström, vi tittade på tv där de visade hur raketer föll i Kiev. ”Vi kan väl stanna här, de skjuter överallt”, sade jag till min fru.Anja från Charkiv: – Vi röstade på Zelenskyj fast vi inte trodde att han skulle kunna vinna. Först trodde jag att det var ett skämt att han skulle kandidera, men det var på riktigt.Kostiantyn och sonen Fedor från Melitopol: – Ryssland är en polisstat, där finns inte yttrandefrihet eller någon frihet över huvud taget. Och människorna är rädda så klart. För att få friheten måste man utgjuta blod, annars går det inte. De kanske inte förstår det, eller så är de rädda, jag vet inte.Oksana från Mariupol: – Framför våra ögon sköt de på grannhuset i två dagar. Huset brann i två dagar, det var människor där inne som brann levande.Jevhen från Huljajpole: – Det var mycket korruption tidigare, banditer och mutor. Det blev bara värre efter 2014. Men nu kan man inte göra så, man kan inte muta folk utan det är lagen som gäller. Zelenskyj har gjort allt som han sade.Arena Lviv. Fotbollsarenan som byggdes för EM 2012 används nu som flyktingboende.Julia Sjatochina från Donetsk i skyddsrummet på flyktinboendet: – Det viktigaste är att de här har tak över huvudet och tre varma måltider om dagen. Här kan de få ro och förstå att det värsta är över, de får möjlighet att planera vidare.Ihor Sjapovalov, Luhansk: – En tredjedel av orkestern blev kvar under ockupationen. De som stannade var mest äldre, de nära pensionsålder, som inte orkade åka. De stannade och sade att ”det blir som det blir”.Olena Holysjeva, Lviv: – Det är lite sorgligt, men vi drog med oss en stor del av Sovjetunionen till det nya, självständiga Ukraina. Och det kunde ju inte vara på något annat sätt, för det var inte så att vi blev nya människor det året.Tunnelbanan i Kiev.Ivan Gomza, Kiev: – När vi lämnade Sovjetunionen hade Ukraina och Ryssland faktiskt väldigt liknande förhållanden, men de utmynnade i två väldigt olika politiska projekt.Fader Mykola, Butja: – Då ser vi att det kommer två stridsvagnar med kanonerna riktade mot oss. Vi hade ju precis lyckats ta oss ut, och nu skulle de skjuta på oss. Snart skulle vi inte finnas längre, tänkte jag.Skyddsrummet under järnvägsstationen i Kiev.En folksamling står utanför kyrkan och väntar. Klockan klämtar. En ensam mansröst sjunger långsamt: ”Helige Gud, helige starke, helige odödlige, förbarma dig över oss.” Alla faller på knä när kistorna bärs fram av kamouflageklädda unga soldater.Det är en vecka sedan Ivan Kovalskyj gick bort. Hans mor Maria står intill graven och gråter. Hon har svårt att få fram orden, men hon vill säga något viktigt.
Rättelse
I kapitlet Tjuvens mössa brinner på sidan 97 finns följande felaktiga stycke om Viktor Janukovytj:
Trots det lyckades han några år senare bli intagen på sovjetiska inrikesministeriets polishögskola, och på 1980-talet klättrade han snabbt i hierarkin. I det självständiga Ukraina blev han först chef för hela kriminalpolisen, sedan inrikesminister. Från den posten fick han sparken efter mordet på Gongadze.
Detta stämmer inte. Jag har här blandat ihop Janukovytj med en annan person när jag gjort research. Tyvärr upptäckte jag felet först efter att boken redan tryckts.
Наприкінці вересня 2014 роки я відвідав Крим, щоб взяти інтерв’ю у прихильників і противників анексії. Всі вони бажали порядку і суспільства, яке нормально функціонує, – замість хаосу та корупції. Однак вони воліли різних рішень.
Ті, хто хотів, щоб Крим залишився частиною України, охоче говорили про демократію та права людини. Правова держава, побудована за західною моделлю, та загальне зближення з Європою – ось було їхнє бачення шляху вперед. Але багато хто з них уже замовк. Інші покинули захоплений півострів і переїхали до Києва, щоб мати можливість говорити вільно, щоб розвивати те, у що вони вірять. Для них російська влада в Криму – продовження радянського режиму пригнічення, неприємне відлуння минулого.
Ті ж, хто хотів належати Росії, охоче говорили про російську мову, яка, на їхню думку, утискується в Україні. Переважна більшість з них, зрозуміло, сподівалася, що російська анексія принесе вищі зарплати та рівень життя. Але з не меншою готовністю багато хто говорив про старі добрі часи. Багато прихильників анексії згадували Сталіна як хорошого керівника. Але Сталін, зрозуміло, не був настільки ж бездоганний, як Путін, пояснив один із них.
Книга була видана трьома мовами: шведською, фінською та есперанто. Моя перша книжка, «Люди Путіна», також вийшла цими трьома мовами та стала книжкою 2014 року у Фінляндії. З есперанто книжка про Крим потім була перекладена українською та російською.
Улица Тани на Васильевском острове в Санкт-Петербурге протянулась едва ли на полтора километра, но здесь можно столкнуться со всей историей СССР и постсоветской России. Целое столетие, богатое на обычных людей с необычными судьбами.
Корина Клодт жила здесь весной 1938-го года, когда ей было лишь три года. Посреди ночи она проснулась от того, что незнакомцы в тёмных одеждах выводят её родителей. Она их больше никогда не видела, а сама выросла на советском Дальнем Востоке.
Наталье Соболевой было одиннадцать лет, когда началась блокада Ленинграда. Её отец умер от истощения, её мать почти ослепла от голода. Сама Наталья много раз становилась свидетельницей того, как люди на улицах падали замертво. Но ей удалось выжить, после войны она принимала участие в строительстве ленинградского метрополитена.
Таня Савичева не выжила. Девочка, ставшая известной благодаря своему дневнику (в котором она записывала даты смерти членов своей семьи, умерших один за другим), была соседкой и одноклассницей Натальи. Сейчас на доме, где она жила и где её родители до революции держали небольшую пекарню, имеется мемориальная доска.
В квартире Тани сейчас проживает Александр Уралов. Он вырос здесь и хорошо помнит, как люди во время войны в Корее толпились вокруг больших щитов, на которых вывешивались ежедневные газеты. Тогда ему было около десяти лет. Потом он стал одним из первых жителей улицы, которым удалось приобрести заграничный автомобиль.
Лусинэ Арутюнова училась в школе, которую посещала и Таня, а сейчас она работает здесь учительницей. Для неё советская эпоха представляет собой лишь несколько детских воспоминаний. Но и после распада СССР её семья долго жила в очень маленькой коммунальной квартире с двумя другими семьями, совсем рядом со школой.
Вот несколько из лиц, встречающихся в рассказе, который простирается от 1917-го (года двух революций) до первого мая 2017 года. Настоящая история про улицу Тани.
«Улица Тани» – моя четвёртая книга, следующая за «Люди Путина» (2014-й год, премия Kanava в области научно-популярной литературы), «Крым наш» (2015) и «Потомки империи»(2016, номинирована на Большую журналистскую премию Финляндии).
Книга уже вышла на финском и шведском языках, и также на языке эсперанто. Ниже представлены фотографии некоторых из действующих лиц и записи коротких диалогов с ними.
Корина Клодт жила здесь весной 1938-го года, когда ей было лишь три года. Посреди ночи она проснулась от того, что незнакомцы в тёмных одеждах выводят её родителей. Она их больше никогда не видела, а сама выросла на советском Дальнем Востоке.
Таня Савичева не выжила. Девочка, ставшая известной благодаря своему дневнику (в котором она записывала даты смерти членов своей семьи, умерших один за другим), была соседкой и одноклассницей Натальи. Сейчас на доме, где она жила и где её родители до революции держали небольшую пекарню, имеется мемориальная доска.
Корина Клодт
Александр Уралов